Monika Hajduk
Studenckie Koło Naukowe Dietetyków
przy Zakładzie Żywienia Człowieka
Warszawskiego Uniwerstytetu Medycznego,
Sekcja Chorób Metabolicznych
www.skndietetykow.wum.edu.pl
Każda pora roku jest odpowiednia na podjęcie aktywności fizycznej, ale lato wyjątkowo jej sprzyja. Jest ciepło, dni są długie, za oknem świeci słońce, zachęcając do wyjścia z domu. A światło słoneczne podnosi poziom endorfin, dzięki czemu więcej się chce i łatwiej się zmobilizować do wysiłku.
U osób chorych na cukrzycę zainteresowanie wysiłkiem fizycznym bywa jednak niewielkie. Dlaczego? W przypadku niedoboru insuliny zmniejsza się produkcja białek mięśniowych w organizmie, co prowadzi do ogólnego osłabienia. Gdy dochodzą jeszcze towarzyszące cukrzycy zaburzenia nerwów obwodowych może dochodzić do zaburzeń koordynacji ruchów oraz zmniejszenia napięcia i siły mięśni. Poza tym, niekontrolowanie glikemii przed i po wysiłku fizycznym może prowadzić do gwałtownego spadku lub wzrostu stężenia cukru we krwi, a także zbyt dużej ilości związków ketonowych.
Dlaczego hiperglikemia?
Zwiększona praca mięśni podczas wysiłku fizycznego prowadzi do zmian w układzie hormonalnym, zwiększając wydzielanie takich hormonów, jak: hormon wzrostu, glukagon, kortykosteroidy. Związki te podwyższają stężenie cukru we krwi, co u diabetyków może prowadzić do rozwoju niebezpiecznej hiperglikemii. Poza tym, pobieranie glukozy przez komórki mięśniowe często jest upośledzone w cukrzycy. Dlatego głównym źródłem energii podczas ćwiczeń stają się tłuszcze ulegające przemianom do kwaśnych związków ketonowych, co zwiększa ryzyko rozwoju kwasicy metabolicznej. Ma to jednak miejsce tylko pod wpływem zbyt intensywnych ćwiczeń fizycznych.
Dlaczego hipoglikemia?
Drugim typem zaburzeń może być sytuacja odwrotna, kiedy to pod wpływem wykonywanego wysiłku dochodzi do gwałtownego spadku stężenia cukru we krwi. Tego typu sytuacje zdarzają się najczęściej u osób leczonych insuliną. U ludzi zdrowych, podczas wykonywania pracy mięśniowej wydzielanie insuliny przez trzustkę jest zahamowane, a jej stężenie we krwi bardzo niskie. Wstrzykiwanie insuliny z zewnątrz powoduje, że podczas wysiłku jej wchłanianie do krwiobiegu gwałtownie wzrasta, ponieważ zwiększa się wówczas przepływ krwi przez skórę i tkankę podskórną. Tak więc u chorych leczonych insuliną, podczas wzmożonej aktywności fizycznej może dochodzić do nadmiernego wzrostu tego hormonu we krwi i nagłego spadku cukru. Jednak do objawów hipoglikemii, podobnie jak w przypadku hiperglikemii, może dojść jedynie pod wpływem zbyt intensywnego wysiłku. Z tego względu osoby chore na cukrzycę i leczone preparatami insuliny przed podjęciem uprawiania ćwiczeń powinny skonsultować się z lekarzem, bowiem skuteczność i bezpieczeństwo wykonywania ćwiczeń zależy od dawki i rodzaju stosowanej insuliny, odstępu czasowego między przyjęciem preparatu a rozpoczęciem wysiłku, ilości węglowodanów przyjętych w posiłku poprzedzającym trening oraz intensywności i czasu ćwiczeń.
Zrezygnować z aktywności fizycznej? Kategorycznie nie!
Chorym niemającym przeciwwskazań nie należy w żadnym wypadku odradzać podejmowania aktywności fizycznej. Według Polskiego Towarzystwa Diabetologicznego stanowi ona integralną część postępowania terapeutycznego w cukrzycy. Najczęściej osobom chorym na cukrzycę zaleca się ćwiczenia aerobowe. Ćwiczenia aerobowe to takie, przy których mięśnie produkują energię przy wykorzystaniu procesów tlenowych (aerobowych). Ćwiczenia aerobowe możemy scharakteryzować jako długotrwałe jednostajne ćwiczenia, z reguły angażujące duże grupy mięśni. Możemy je z reguły wykonywać bez przystanku przez 20, 30, a nawet 60 minut. W trakcie takich ćwiczeń serce pracuje równomiernie, pompując do mięśni bogatą w tlen krew, umożliwiając im tym samym produkcję energii w procesie spalania tlenowego. Po początkowym etapie, w którym mięśnie spalają swoje podręczne źródło energii - glikogen, sięgają one po następne źródło - zmagazynowane w organizmie tłuszcze. Podczas wysiłku aerobowego spalaniu ulegają właśnie tłuszcze. Przykłady zalecanych ćwiczeń aerobowych dla diabetyka? Powolna jazda na rowerze, aerobik, pływanie, gimnastyka, chodzenie, nordic walking, łyżwiarstwo, spokojny taniec.
Kiedy zrezygnować?
Osoby chore na cukrzycę muszą jednak pamiętać o pewnych zasadach, które pomagają zapewnić bezpieczeństwo podejmowanego wysiłku fizycznego. Uważa się, że wysiłek fizyczny jest przeciwwskazany, gdy stężenie glukozy we krwi przekracza 300 mg/dl lub gdy glikemia na czczo jest wyższa niż 250 mg/dl, a w moczu obecne są ciała ketonowe. Należy podkreślić, że wysiłek fizyczny u osób ze źle kontrolowaną cukrzycą może nasilić hiperglikemię i doprowadzić do kwasicy ketonowej lub pogłębić już istniejącą. Stężenie cukru poniżej 100 mg/dl przed wysiłkiem jest również przeciwwskazaniem do jego podjęcia. Aktywność fizyczna jest możliwa dopiero po zwiększeniu stężenia cukru, np. zjedzenia dodatkowej porcji węglowodanów.
Kiedy się badać?
Stężenie cukru powinno być badane przed przystąpieniem do wysiłku i zaraz po jego zakończeniu. Jeśli ćwiczenia trwają dłużej niż godzinę, pomiar glikemii powinien być wykonany w czasie ich trwania. Tuż przed wysiłkiem fizycznym stężenie glukozy we krwi powinno wynosić od 6 do 12 mmol/l (od ok. 110 do 210 mg%). Jeżeli jest wyższe, najlepiej zrezygnować z ćwiczeń. Wtedy w organizmie brakuje insuliny, a wysiłek fizyczny może nawet spowodować dalszy wzrost stężenia glukozy we krwi oraz pojawienie się acetonu w moczu. Gdy stężenie glukozy jest niższe niż 70 mg/dl, konieczne jest spożycie przekąski przed kontynuowaniem wysiłku, np.: 2-3 tabletek glukozy, 1/2 szklanki soku owocowego czy 1 szklanki mleka. Po 15 minutach należy ponownie sprawdzić stężenie cukru we krwi.
W przypadku osób chorych na cukrzycę typu I przed rozpoczęciem długotrwałego wysiłku najczęściej zmniejsza się dawkę wstrzykiwanej insuliny o 30-50%, jednak czynność tę zawsze należy skonsultować z lekarzem.
Po wysiłku długotrwałym należy dodatkowo sprawdzić stężenie cukru kilka godzin po zakończeniu aktywności, aby zapobiec później hipoglikemii. Niezwykle ważna jest kontrola glikemii przed snem po wysiłku fizycznym. Jeśli nie zmniejszono dawki insulin i glikemia jest niższa niż 10-12 mmol/l (ok. 180-210 mg%) to należy spożyć dodatkowy posiłek bogaty w węglowodany (najlepiej złożone: pełnoziarniste pieczywo, grube kasze, warzywa), aby zapobiec niedocukrzeniu w nocy. Należy pamiętać, że po długo trwającym intensywnym wysiłku fizycznym zagrożenie niedocukrzeniem może się utrzymywać nawet do 48 godzin.
Zbyt intensywna aktywność fizyczna, czyli jaka?
Wymiernym wskaźnikiem intensywności wysiłku jest częstotliwość uderzeń tętna. Uważa się, że u pacjentów z cukrzycą wysiłek fizyczny nie powinien spowodować przekroczenia liczby 140 uderzeń tętna na minutę. Łatwo jest policzyć uderzenia tętna mierząc ich liczbę przez 15 sekund i mnożąc przez 4. Zasadą powinno być jednak konsultowanie tego wskaźnika z lekarzem prowadzącym.
O czym jeszcze warto pamiętać?
Każdy chory na cukrzycę powinien pamiętać o dobrze dobranym obuwiu do ćwiczeń fizycznych. Musi być ono dobrze dopasowane, a skarpetki powinny być bawełniane. Po wysiłku fizycznym należy obejrzeć stopy w celu zbadania czy nie ma na nich bąbli, skaleczeń, otarć, zaczerwienienia - nie można dopuścić do zaniedbania tych zmian i skonsultować się z lekarzem.
Dobroczynne korzyści
Wysiłek fizyczny powinien być, obok diety i farmakoterapii podstawowym sposobem leczenia cukrzycy. W cukrzycy typu II (bez wstrzyknięć insuliny) - ruch i wysiłek fizyczny są podstawowym składnikiem leczenia. W cukrzycy zależnej od insuliny wprowadzenie wysiłku fizycznego, jako czynnika leczniczego, jest zalecane i bardzo korzystne. Leczenie to może jednak napotkać na pewne trudności, jeśli pacjent nie jest do tego właściwie przygotowany i przeszkolony.
Dzięki wysiłkowi fizycznemu, zajęciom sportowym oraz dobrej samokontroli glikemii i edukacji można:
- zmniejszyć zapotrzebowanie na insulinę - skutek: mniejsze wstrzyknięcia insuliny;
- poprawić wrażliwość na insulinę, co jest jednoznaczne ze zmniejszeniem insulinooporności, która także czasem występuje u osób chorych na cukrzycę typu 1;
- osiągać lepsze wartości glikemii, co zaowocuje poprawą wyrównania metabolicznego cukrzycy;
- poprawić przebieg reakcji metabolicznych, np. utrzymać prawidłową gospodarkę lipidową;
- usprawnić swój cały układ krążenia, co zmniejsza krzepliwość krwi i stężenie niebezpiecznego cholesterolu z jednoczesnym zwiększaniem jego korzystnych frakcji, co zapobiega powstawaniu zmian miażdżycowych w naczyniach;
- łatwiej utrzymać prawidłową masę ciała;
- obniżyć ciśnienie tętnicze krwi;
- poprawić samopoczucie.
Przed rozpoczęciem programu intensywnych ćwiczeń fizycznych chory na cukrzycę powinien poddać się ocenie stanu swojego zdrowia. Osoba podejmująca regularny wysiłek fizyczny powinna uzgodnić z lekarzem prowadzącym zmniejszenie dawek leków obniżających stężenie cukru we krwi. W przypadku leków doustnych może być niezbędne zmniejszenie dawek bądź zmiana leku na słabiej działający. W przypadku leczenia insuliną wskazane jest zmniejszenie dawek insuliny. Jeśli podejmowany wysiłek fizyczny jest nieregularny, korekta dawek insuliny może nie być konieczna. Wówczas może okazać się konieczne spożywanie odpowiedniej ilości dodatkowych węglowodanów w postaci np. soku czy kanapki. Zawsze weź ze sobą przekąskę kiedy planujesz podjąć wysiłek fizyczny. Należy także pamiętać, aby ćwiczenia nie były zbyt intensywne i długotrwałe.
Reasumując, aktywność fizyczna powinna być nieodłącznym elementem leczenia cukrzycy. Pomimo wyraźnych ograniczeń i utrudnień na jakie napotkać może osoba chora na cukrzycę, systematyczna aktywność fizyczna okazuje się jedną z najważniejszych i najbardziej skutecznych metod wspomagających leczenie cukrzycy, pod warunkiem, że cukrzyca jest dobrze leczona, a wysiłek racjonalnie kontrolowany.
Czy jazda na rowerze może pomóc w walce z cukrzycą?
Masz swoją opinię na ten temat? Tu jest miejsce, gdzie możesz ją wyrazić! Pisz, komentuj i dyskutuj. Pamiętaj o tym, że nie będą tolerowane niecenzuralne wypowiedzi i wulgaryzmy.
