Edukacja w cukrzycy. Brakujące ogniwo do osiągnięcia sukcesu

Cukrzycę od innych chorób przewlekłych odróżnia to, że pacjent może wpływać na jej przebieg poprzez własne działania wchodzące w zakres samoopieki i samokontroli. Skutecznej samoopieki i samokontroli (czyli radzenia sobie z chorobą i jej akceptacji) pacjent musi się nauczyć. Nie jest to łatwe, ponieważ wymaga wiedzy medycznej, konsekwencji i dużej dyscypliny. Pacjentowi jest więc potrzebna edukacja terapeutyczna. Nauczycielem pacjenta jest przede wszystkim pielęgniarka, położna - edukator ds. diabetologii.

Edukacja diabetologiczna już od 40 lat jest uznawana za równoprawny element leczenia cukrzycy; taki jest międzynarodowy standard. Polska Federacja Edukacji w Diabetologii (PFED) czyni starania, aby szkolenia pacjentów z zakresu samokontroli i samoopieki stały się w Polsce składnikiem podstawowego schematu terapii.

W 1919 roku profesor Elliott Joslin napisał podręcznik edukacji w cukrzycy. Początkowo edukację traktowano bardziej jako element oświaty zdrowotnej niż zakrojony na dużą skalę efektywny system terapeutyczny. Jednak zaczęło się to zmieniać z chwilą, gdy Joslin, Rose i Laurent wprowadzili do leczenia insulinę. Zrozumiano wówczas, że ochrona chorego przed obwystąpieniem hipoglikemii po podaniu insuliny wymaga jego odpowiedniego przeszkolenia. Profesor Joslin uważał, że jest to tak ważna kwestia, że wręcz uzależniał zastosowanie insulinoterapii od wcześniejszego merytorycznego przygotowania pacjenta. Wówczas pojawiło się określenie "pielęgniarka edukacyjna", której zadaniem miała być edukacja chorych na cukrzycę w szpitalu i w warunkach domowych. Pierwszy w historii pracownik lecznictwa zajmujący się edukacją to diabetes nurse educator.

Rozwój terapii cukrzycy i dążenie do uzyskania optymalnych wskaźników wyrównania tej choroby doprowadziły do wypracowania nowej strategii terapii. Opiera się ona na aktywnym uczestnictwie chorych w procesie leczenia i zakłada konieczność tworzenia programów edukacyjnych dla pacjentów oraz ich rodzin. Uznanie cukrzycy za chorobę cywilizacyjną w 1991 roku i podpisanie Deklaracji z St. Vincent silnie zaakcentowało rolę edukacji chorych jako czynnika terapeutycznego.

Prof. Jean-Philippe Assal, prezes Fundacji na rzecz Badań i Szkoleń z zakresu Edukacji Pacjentów, podczas pobytu w Polsce na VIII Konferencji PFED podkreślił, że dobra edukacja pozwala zmniejszyć pośrednie koszty cukrzycy. Przestrzegał także przed zastępowaniem edukacji informacją: to nie jest to samo.


Minister Zdrowia w zarządzeniu z dnia 22 czerwca 2005 roku (z późniejszymi zmianami) powołał zespół do spraw opracowania programu polityki zdrowotnej dotyczącego prewencji i leczenia cukrzycy. Pielęgniarstwo w tym zespole reprezentowały przewodnicząca PFED mgr Alicja Szewczyk oraz konsultant krajowy w dziedzinie pielęgniarstwa dr n. biol. Grażyna Kruk-Kupiec. W 2006 roku konsultant krajowy Grażyna Kruk-Kupiec potraktowała pielęgniarstwo diabetologiczne jako dziedzinę priorytetową. Świadczą o tym intensywne działania w tym zakresie: prace zespołu ds. opracowania programu polityki zdrowotnej dot. prewencji i leczenia cukrzycy, jak również aktywna współpraca z PFED. Na konferencji organizowanej przez Centrum Monitorowania Jakości w Ochronie Zdrowia pt. "Jakość w opiece zdrowotnej" Grażyna Kruk-Kupiec przedstawiła cele strategiczne PFED z następującym komentarzem: "Cukrzyca stanowi przykład choroby społecznej ze względu na skalę zjawiska, przewlekły charakter, nieuleczalność, zagrożenie dla zdrowia i życia oraz wysokie koszty leczenia. Edukacja zdrowotna pacjenta z cukrzycą, rola i związane z nią zadania dla pielęgniarki w obszarze organizacji pracy i kwalifikacji stanowią wyzwanie dla kadry zarządzającej, jak również dla pielęgniarek pracujących z pacjentem". Te słowa są aktualne również dzisiaj.

Kolejnym krokiem umacniającym znaczenie edukacji pacjenta z cukrzycą było rozporządzenie Ministra Zdrowia z 20 lipca 2011 roku w sprawie kwalifikacji pracowników na poszczególnych stanowiskach pracy w publicznych zakładach opieki zdrowotnej, które wprowadziło stanowisko edukatora do spraw diabetologii. Kwalifikacje wymagane od pracowników na tym stanowisku wymienione są w tabeli będącej załącznikiem do rozporządzenia na pozycji 113. Na tym stanowisku będą zatrudniane m.in. pielęgniarki i położne po ukończeniu kursu specjalistycznego "Edukator w cukrzycy dla pielęgniarek i położnych". Departament Pielęgniarek i Położnych Ministerstwa Zdrowia zatwierdził w lutym 2011 roku ramowy program kursu specjalistycznego dla edukatorów w cukrzycy. Jego celem jest przygotowanie pielęgniarek i położnych do prowadzenia i koordynacji działań związanych z edukacją terapeutyczną.

Polska Federacja Edukacji w Diabetologii w grudniu 2011 roku przyjęła "Deklarację w sprawie miejsca i roli edukatora w opiece nad pacjentem z cukrzycą", zaś rok później stanowisko w sprawie zatrudniania edukatorów ds. diabetologii zgodnie z rozporządzeniem Ministra Zdrowia z dnia 20 lipca 2011 roku. Stanowisko to zawierało następujące postulaty:

1. Zatrudnianie w placówkach medycznych (zarówno lecznictwa szpitalnego, jak i w opiece środowiskowej) pielęgniarek/położnych na stanowisku edukator do spraw diabetologii, zgodnie z rozporządzeniem Ministra Zdrowia z dnia 20 lipca 2011 roku.
   
2. Finansowanie usługi edukacyjnej jako odrębnego świadczenia kontraktowanego przez Narodowy Fundusz Zdrowia.

Wprowadzenie do polskiego systemu ochrony zdrowia stanowiska edukatora ds. diabetologii da pacjentom szeroki dostęp do edukacji niezbędnej w terapii cukrzycy; to posunięcie przyczyni się do poprawy zdrowia i jakości życia pacjentów diabetologicznych, do redukcji powikłań cukrzycy, a także przyniesie oszczędności - ograniczy wydatki ponoszone na leczenie powikłań. Aby tak się stało, edukacja terapeutyczna w cukrzycy powinna być odrębnym świadczeniem kontraktowanym przez NFZ, zaś edukator ds. diabetologii - profesjonalistą zatrudnianym obligatoryjnie w placówkach medycznych określonego typu.

Środowisko pielęgniarskie zaproponowało, aby świadczenie edukatora ds. diabetologii miało formę "porady edukacyjnej". Konsultant krajowy w dziedzinie pielęgniarstwa diabetologicznego powołał zespół, w skład którego weszli: konsultant wojewódzki w dziedzinie diabetologii na Mazowszu, konsultant krajowy w dziedzinie endokrynologii i diabetologii dziecięcej, konsultant krajowy w dziedzinie pielęgniarstwa ginekologicznego i położniczego, reprezentanci Polskiego Towarzystwa Diabetologicznego, Polskiej Federacji Edukacji w Diabetologii, Polskiego Towarzystwa Dietetyki, Stowarzyszenia Edukacji Diabetologicznej oraz Naczelnej Izby Pielęgniarek i Położnych. Na spotkaniu zespołu w Departamencie Pielęgniarek i Położnych 30 lipca 2015 roku omówiono warunki realizacji edukacyjnej porady diabetologicznej, jej cel, wymagane kwalifikacje i uprawnienia wykonawcy świadczenia, miejsce udzielania świadczeń, kryteria kwalifikacji do udzielania świadczeń, procedury medyczne objęte poradą, elementy wymagane do rozliczenia. Zespół zaproponował m.in., że miejscem udzielania świadczenia będzie ambulatoryjna i szpitalna opieka specjalistyczna oraz oddziały szpitalne, gdzie są hospitalizowani pacjenci z cukrzycą, zaś celem porady będzie zapobieganie ostrym i przewlekłym powikłaniom cukrzycy. Uznano jednocześnie, że umiejscowienie porady edukacyjnej w przychodniach podstawowej opieki zdrowotnej (POZ) byłoby w obecnym momencie trudne do realizacji ze względu na niedostatek edukatorów i koszty. Natomiast już wprowadzenie porady jako odrębnie kontraktowanego świadczenia pozwoli zapewnić lepszą opiekę diabetologiczną zwłaszcza tym grupom pacjentów, którzy ze względu na miejsce zamieszkania czy też inne czynniki mają do niej ograniczony dostęp.

Istotnym elementem przygotowania do realizacji roli edukatora ds. diabetologii są standardy zawodowe. Mogą się one nieco różnić w poszczególnych województwach, jednak jest potrzebne przyjęcie choćby ogólnych pojęć oraz przejrzystych zasad dotyczących zarówno edukacji, jak i funkcjonowania edukatora ds. diabetologii. Standard dla edukatora ds. diabetologii został przygotowany przez zespół powołany przez krajowego konsultanta w dziedzinie pielęgniarstwa diabetologicznego i jest analizowany w Departamencie Pielęgniarek i Położnych. Jego wprowadzenie wymaga jeszcze dyskusji w środowiskach medycznych.

Zanim w polskich szpitalach i poradniach upowszechnią się profesjonalne zespoły w opiece diabetologicznej, a także będzie we właściwy sposób realizowana współpraca całego zespołu terapeutycznego (obejmującego pacjenta, pielęgniarkę, edukatora, lekarza, dietetyka, psychologa, rehabilitanta, farmaceutę i in.), każda z nas - pielęgniarek pracujących z pacjentem z cukrzycą, powinna samodzielnie dążyć do profesjonalizmu przez systematyczne poszerzanie wiedzy i doskonalenie umiejętności zawodowych. Z drugiej strony zatrudnianie w placówkach medycznych (zarówno lecznictwa szpitalnego, jak i w opiece środowiskowej) pielęgniarek i położnych na stanowisku edukatora ds. diabetologii, zgodnie z rozporządzeniem Ministra Zdrowia z dnia 20 lipca 2011 roku, zwiększy możliwości profesjonalnej kariery w pielęgniarstwie i położnictwie. Tym samym przyczyni się do uatrakcyjnienia zawodu jako oferującego rozwój i osiąganie wyższych kompetencji.

Jestem przekonana, że działania podjęte przez konsultanta krajowego w dziedzinie pielęgniarstwa diabetologicznego we współpracy z Departamentem Pielęgniarek i Położnych w MZ, czyli: opracowanie porady edukacyjnej jako świadczenia odrębnie kontraktowanego i standardu pielęgniarskiej praktyki klinicznej na stanowisku edukatora ds. diabetologii, będą skuteczne w zapewnieniu pielęgniarskiej specjalistycznej opieki diabetologicznej oraz przyczynią się do umocnienia profesjonalizmu pielęgniarek pracujących z pacjentem z cukrzycą.

Raport "Edukacja w cukrzycy. Brakujące ogniwo do osiągnięcia sukcesu" powstał z inicjatywy PFED. Wykorzystano w nim wyniki ogólnopolskich badań pt. "Organizacja opieki i edukacji diabetologicznej nad pacjentem z cukrzycą w lecznictwie ambulatoryjnym i stacjonarnym", .przeprowadzonych podczas cyklu konferencji pod wspólnym tytułem "Diabetologia w regionie. Nowe spojrzenie na diabetologię w pielęgniarstwie"., jakie PFED wspólnie z firmą Dranel zrealizowała od stycznia do. maja 2015 roku w polskich miastach wojewódzkich. Dodam, że jest to już drugie takie badanie przeprowadzone przez PFED. Pierwsze z 2006 obrazowało poziom i organizację opieki nad pacjentami przebywającymi w różnych oddziałach szpitalnych.

Liczę na to, że niniejszy raport uświadomi decydentom znaczenie edukacji diabetologicznej i jej dostępności, a także roli pielęgniarki, położnej w edukacji pacjentów - również w kontekście kosztów pośrednich i bezpośrednich, jakie pochłania leczenie cukrzycy.

ALICJA SZEWCZYK
Przewodnicząca Polskiej Federacji Edukacji w Diabetologii

Jeśli jeszcze tego nie zrobiliście, koniecznie polubcie nasz profil na FB!